S-magazine, het blad van de socialistische mutualiteit, interviewde me over psychose. Je kan het gesprek hier lezen, of op hun site: https://www.devoorzorg-bondmoyson.be/blog/psychose-wat-is-het-en-hoe-help-je?
Psychose: wat is het en hoe help je?
“Tijdens een psychose klopt de werkelijkheid niet meer”
23 december 2021
Een psychose zet je wereld op zijn kop. Maar wat is een psychotische ervaring precies? Hoe voelt het? En kan je doordringen tot iemand die een psychose doormaakt? We vragen het aan Stijn Vanheule, hoogleraar klinische psychologie (Universiteit Gent), die met deze vragen ook aan de slag ging in zijn boek ‘Waarom een psychose niet zo gek is’.
Een psychose, wat is dat?
De 2 opvallendste kenmerken of symptomen van een psychose zijn hallucinaties en wanen, weet Stijn Vanheule. “Bij een hallucinatie neem je dingen waar die voor jou echt zijn, maar die de buitenwereld niet ervaart. Je hoort bijvoorbeeld stemmen of voelt dingen op je lichaam. Bij een waan zie je tekens verschijnen die jou een boodschap geven. Je maakt daar zelf een verhaal rond. En de ideeënwereld die ontstaat, is een waan.”
“Plots krijg je het gevoel dat de werkelijkheid niet meer klopt. Wat je altijd hebt aangenomen voor waar, is niet meer waar. Alsof het script van de wereld tot dan toe niet meer juist loopt. Als in een film mengt zich een ander scenario met de gewone realiteit.”
“Mensen die in een psychose zitten, hebben tegelijkertijd wel door dat wat ze ervaren uniek is. Dat het hún ervaring is en niet die van bijvoorbeeld hun partner of buurman. Maar net dat zien ze als een bevestiging, een duidelijk teken dat het op hen gericht is. En dat wat zij ervaren dus wél waar is.”
Wat is het verschil tussen een waan en bijvoorbeeld bijgeloof?
“Kenmerkend voor een waan is dat het meestal gaat over iets negatiefs. Bijvoorbeeld: iemand ziet tijdens het fietsen 3 zwarte kraaien zitten. Dat is geen toeval. 3 is voor die persoon een ongeluksgetal. En zwart is een teken van de dood. In de beleving van die persoon met een psychose zitten die 3 zwarte kraaien daar als een voorteken dat er iets slechts gaat gebeuren met hem.”
“Het verschil met bijgeloof is dat bijgeloof typisch getekend wordt door twijfel. Je vraagt je af of wat je ervaart wel zo is. Je bent niet 100 % zeker. En je handelen wordt er ook niet door bepaald. Maar bij een psychotische ervaring is het teken dat je ziet echt een openbaring. Het is duidelijk dat wat je ziet, verwijst naar datgene wat je in je waan beleeft. Bijvoorbeeld dat je achtervolgd wordt.”
Is elke psychose hetzelfde?
“Een psychose is individueel en uit zich bij iedereen anders. Maar er is wel een rode draad. Ze komt meestal voor op een kantelpunt in het leven. Dat kan negatief zijn, bijvoorbeeld jobverlies, de lockdown, een relatiebreuk of trauma. Het kan gaan om ‘kleinere’ dingen die voor de buitenwereld minder negatief lijken, zoals op pensioen gaan. Daarnaast kan een kantelpunt soms ook samenhangen met het slagen in iets: een diploma halen, een job vinden …”
“Een psychose komt meestal voor op een kantelpunt in het leven”
“Achtervolging is een veelvoorkomend thema bij wanen. Maar er zijn ook andere thema’s, zoals grootheidswaanzin. Dan ervaart iemand bijvoorbeeld tekens dat God tot hem of haar spreekt, en tot niemand anders. Of het kan zich afspelen in de amoureuze sfeer: je krijgt de indruk dat een persoon enkel en alleen geïnsteresseerd is in jou.”
Een psychose is angstaanjagend, zo vertellen veel mensen die er een doormaakten.
“In een psychose hebben heel wat mensen erg nare belevingen. Vaak is de angst die ze voelen heel intens. Tegelijkertijd is die angst moeilijk uit te drukken, net omdat ze samenhangt met de bevreemding die ze ook ervaren. De werkelijkheid voelt raadselachtig aan en een dreigende sfeer zorgt continu voor onrust.”
“Het is niet makkelijk om je op dat moment verbonden te voelen met je naasten. Anderen lijken niet te snappen wat je ervaart of komen zelfs bedreigend over. Op zulke momenten ben je heel kwetsbaar om bijvoorbeeld je job te verliezen, vriendschappen te laten schieten of je woning te verwaarlozen. Gepaste hulp is dan belangrijk, want die helpt om in te spelen op die moeilijkheden en om de rust te herstellen.”
Kan je een psychose voorspellen?
“Neen. Ook bij iemand die al psychotische ervaringen had, kunnen we niet zeggen of die gaan terugkeren of niet. Maar eens een psychose optreedt, kan die ervaring wel helpen om samen met een patiënt te zoeken naar houvast en oplossingen.”
Hoe help je iemand die een psychose doormaakt(e)?
“Precies omdat alles zo bevreemdend overkomt en angst en eenzaamheid uitlokt, heeft iemand in een psychose net veel nood aan contact en verbondenheid. Om te kunnen kaderen wat er gebeurt, om erover te kunnen praten en nadenken.”
“Omdat alles bevreemdend overkomt en angst en eenzaamheid uitlokt, heeft iemand in een psychose nood aan contact en verbondenheid”
Daarom probeer je als hulpverlener of naaste het best te beseffen dat een psychotische ervaring op de een of andere manier samenhangt met gebeurtenissen in het leven.”
“Ook voor de persoon met de psychose is het belangrijk te beseffen dat hij of zij niet knettergek is, maar wel te maken krijgt (of kreeg) met moeilijke uitdagingen, waardoor de geest op hol slaat. Het is misschien een extreme reactie op uitdagingen, maar het blijft 1 van de mogelijke menselijke reacties.”
Kan iemand die een psychose doormaakt die zelf voorkomen of stoppen?
“Dat is een heel goede vraag. De voortekenen van een psychose zijn de ervaringen dat de werkelijkheid niet meer klopt. Het feit dat je geen woorden meer vindt om dingen te benoemen. Er treden rare fenomenen op, binnen of buiten je lichaam. Er gebeuren vreemde dingen met de tijd of ruimte rondom jou. Anderen begrijpen je niet meer.”
“Op dat moment zijn er nog geen wanen of hallucinaties. Het gaat vooral om de bevreemding. Maar het is vaak moeilijk het op dat moment al te ervaren als psychotisch.”
“Tegelijkertijd kunnen die voortekenen je wel aanzetten om erover te praten met een hulpverlener. Je kan langsgaan bij je huisarts, die je kan doorverwijzen naar een psycholoog of psychiater die ervaring heeft met de behandeling van psychoses.”
“Vroeg ingrijpen is heel belangrijk. Zo doorbreek je in de 1ste plaats de eenzaamheid. Samen met een patiënt werk je opnieuw naar een verbondenheid. Samen denk je na over hoe je met uitlokkende omstandigheden kan omgaan, zonder jezelf te verliezen.”
Kan medicatie ook een oplossing zijn bij een psychose?
“Ja, ook een lichte vorm van medicatie kan helpen. Pas op, die medicatie geneest een psychose niet. Het werkt niet zoals een antibioticum dat bacteriën echt doodt. Antipsychotica kunnen ervoor zorgen dat er opnieuw wat rust komt in je hoofd. Dat kan in een crisismoment of een plotse psychose helpen, maar enkel als een onderdeel van een ruimere therapeutische aanpak.”
“Wat doen antipsychotica? Ze halen in je hersenen de uitvergrote aandacht voor details omlaag. De extreme opmerkzaamheid verdwijnt en de scherpe kantjes worden afgevijld. Maar dat moet je samen met een dokter goed overleggen en uitzoeken. Want niet alle antipsychotica werken bij iedereen even goed. Soms is het zoeken naar de juiste medicatie en de juiste dosis.”
“Er is ook een belangrijke keerzijde: het gevaar van die medicatie is dat ze iemand lam kan leggen. Bij een te hoge dosis maken antipsychotica je een soort zombie in je hoofd. En eens je in zo’n zombiestaat zit, is het moeilijk om voor jezelf op te komen. En we wéten goed dat patiënten die zoiets meemaken daar achteraf enorm onder lijden.”
“Ik pleit ervoor om altijd aandacht te besteden aan de ruimere context van een patiënt. Geef hem of haar de kans om te spreken over zijn of haar ervaringen. En luister. Dat wordt wat te vaak nog vergeten in de die psychosezorg. Het is meer dan een storing in je hersenen.”
Bestaat er een specifieke therapie voor psychose?
“Er bestaan psychosetherapieën, maar er is niet veel bewijs dat ze ook werken. Daarom ga je beter aan de slag met factoren uit verschillende therapieën waarvan we weten dat ze werken. Relationeel werken met mensen, opbouwen tot een verhaal, en denkwijzen geleidelijk aan een beetje uitdagen. Probeer te snappen waarom bepaalde opvattingen op een bepaald moment opduiken in een leven. De mix van verschillende aspecten is belangrijker dan inzetten op een specifieke vorm van therapie.”
Hulpverleners sluiten zich soms af uit angst voor iemand met een psychose. Een pijnpunt.
“Klopt, het is ook moeilijk voor een hulpverlener om toegang te krijgen tot de belevingswereld van iemand met een psychose. Omdat die per definitie niet aansluit bij de realiteit. Je moet in staat zijn om te switchen naar een andere manier van denken.”
“Je kan het vergelijken met de manier waarop we naar kunst kijken. Als je een kunstwerk bekijkt, begrijp je niet altijd wat de kunstenaar precies wil zeggen. Op dezelfde manier kan je iemand die vertelt over psychotische belevingen niet precies volgen. Maar probeer tóch aanwezig te blijven en te zoeken hoe je samen weer voeling kan krijgen. Waarover gaat het? Wat kan helpen om die ervaringen te begrijpen en in te perken? Dat doe je altijd in gesprek met elkaar. Een belangrijke uitdaging die nog altijd ondergesneeuwd zit in onze geestelijke gezondheidszorg.”
Wat kan de omgeving doen?
“Natuurlijk is een psychotische ervaring ook voor de omgeving beangstigend. Want die merkt dat ze voeling verliest met een geliefd persoon. Je herkent hem of haar niet meer. Je kan zijn/haar ideeën of ervaringen helemaal niet meer volgen. Hij of zij glijdt verder en verder weg van een gedeelde realiteit. En het is net in die gedeelde realiteit met anderen dat onze verbondenheid ligt.”
“Een psychotische ervaring is beangstigend voor de omgeving, want die merkt dat ze voeling verliest met een geliefd persoon”
Wat kan je doen?
- Breng het ter sprake, bijvoorbeeld bij de huisarts. Praat erover, het liefst samen. Als de persoon met de psychose niet wil, zet dan toch zelf de stap naar hulpverlening.
- Intussen bestaan er in de geestelijke gezondheidszorg mobiele teams die in een crisissituatie aan huis hulp verlenen. Deze professionals kunnen overleggen met jou en de persoon die een psychose doormaakt over wat nodig is om weer stabiliteit te vinden.
- Blijf er vooral niet mee zitten. Want hoe langer een psychose onopgemerkt of onbehandeld blijft, hoe groter de kans dat ze extremer wordt.”
U spreekt nooit over de psychoticus of psychoot.
“Neen, die termen gebruik ik niet. Omdat ze mensen opdelen in categorieën. Je maakt onderscheid tussen iemand die psychotisch is en iemand die het niet is. Maar ik bekijk het als iets dat je hebt of niet hebt. Net zoals je een smartphone hebt of geen smartphone hebt. Dat is iets anders: het is een eigenschap en géén zijn.”
“Daarom spreek ik over psychotische ervaringen, want die heb je of heb je niet. Een psychose heb je of heb je niet. Met termen als psychoticus of psychoot bouw je alleen maar muren tussen mensen. En dat neemt herstelkansen weg.”
