Leef Magazine publiceerde op 19/10/2021 een interview over psychose met Sven unik-id en mezelf. Je kan het hier nalezen en ook op: https://www.leefmagazine.be
Wat als iemand je zegt dat wat je verleden jaar hebt meegemaakt, nooit echt gebeurd is? Het is een boodschap die beeldend kunstenaar Sven unik-id nog steeds aan het verwerken is. Samen met professor Stijn Vanheule, auteur van Waarom een psychose niet zo gek is, vertelt hij wat het is om een psychose te hebben en hoe anderen daarmee om kunnen gaan. Tekst: Michiel Verplancke Beeld: Lieven Van Assche Leestijd: 8 minuten
Een stenen speelplaats, twee houten picknicktafels en een metalen constructie die tot in de Schelde loopt. Speciaal voor dit interview hebben we afgesproken in Sint-Lodewijk, een organisatie in Wetteren die aangepast onderwijs en verblijf biedt aan mensen met een beperking.
Opvallende details
Een droomwereld. Het lijkt niet toevallig gekozen. Kunnen we een psychotische ervaring zo het best omschrijven?
‘Niet helemaal, het is eerder als een filmwereld’, legt Stijn uit. ‘Een filmwereld waarin soms de regisseur of de scenarist het laten afweten. Andere keren komt er plots een tweede film tussen gefietst. Je voorstellingsvermogen schiet alle kanten op. Dat wil niet zeggen dat zo’n ervaring begint met spectaculaire waanbeelden en hallucinaties. Het begint eerder klein.’
Hoe begon jouw psychotische episode, Sven?
Sven: ‘Ik sportte veel in die tijd. Ik fietste semiprofessioneel, maar merkte dat mijn hartslag steeds hoger klom en ik nog moeilijk tot rust kon komen. Ook in slaap vallen was moeilijk. Die fysieke uitputting heeft volgens mij een deur opengezet.’
‘Ik werd onrustig. Dingen die me vroeger niet opvielen, deden dat nu wel. Geuren en kleuren werden intenser. Toen ik een kunstexpositie bezocht, kwam alles veel harder binnen dan gewoonlijk. Ik was erg geagiteerd. Mijn vrienden moesten me kalmeren, ook tegenover de kunstenaar.’
Herken je dit verhaal, Stijn? Komt dit vaak voor bij een psychose?
Stijn: ‘Dat is inderdaad kenmerkend. Er komt een soort van bevreemding over je. De werkelijkheid lijkt plots anders te zijn dan je dacht doordat bepaalde zaken meer beginnen op te vallen. Dat kan bijvoorbeeld zintuiglijk zijn: smaken, geuren, geluiden …’Een psychotische ervaring komt vaak voor als mensen worden uitgedaagdStijn Vanheule
Sven: ‘Het lijkt op een trechter die opengaat. Het geluid van de tractor verderop is niet zomaar een geluid. Dat is een trilling die iets betekent. Die vormt het begin van een nieuw verhaal.’
Stijn: ‘Maar het kunnen ook concrete details zijn die opvallen en die mensen associatief met elkaar verbinden. Stel dat het vandaag de 13e is. Iemand met een psychose zou langs een huis met huisnummer 13 kunnen rijden en die twee met elkaar verbinden. Of zelfs met vrijdag de 13e. Plots lijkt er iets vreemd te zijn met dat huis. Op zo’n moment begint die persoon een eigen wereld te creëren die niet meer strikt logisch georganiseerd is, maar associatief.’
‘Vergeet niet dat de werkelijkheid eigenlijk voor niemand vanzelfsprekend is. De mens maakt die vanzelfsprekend door gezamenlijke verhalen te vertellen, door regels op te stellen. Daarom komt een psychotische ervaring vaak voor als mensen op zo’n manier worden uitgedaagd dat ze einde verhaal zijn en hun houvast weg is.’
‘Op dat moment kun je je niet meer oriënteren op de verhalen die je gewoonlijk als kompas gebruikt. Als er dan bepaalde details met elkaar verbonden lijken te zijn, kun je die overmatig veel betekenis geven en volledig opgaan in de dwingende associatieve verbanden die je legt.’
Complottheorie
Door zulke verbanden te leggen werd jij plots achtervolgd door Zwitsers, Sven?
Sven: ‘Ik heb inderdaad een verhaal gekoppeld aan de details die me opvielen. Een Zwitsers farmaciebedrijf ging een nieuw geneesmiddel op de markt brengen. Daarover had ik iets ontdekt. Ik was een radartje in hun machine van winstbejag en ze manipuleerden me. Dat ging gepaard met een groot gevoel van paranoia. Hoe meer ik die samenzwering probeerde bloot te leggen, hoe meer signalen ik zag dat ze mij tegenwerkten. Het verhaal slokte me helemaal op.’Hoe meer ik die samenzwering probeerde bloot te leggen, hoe meer signalen ik zag dat ze mij tegenwerktenSven unik-id
‘Toevallig was ik in die periode ook geselecteerd om in het publiek van het tv-programma Schalkse Ruiters te zetelen. Dat publiek had een actieve rol in het programma. Ik wilde daar mijn kans grijpen om de Zwitsers aan de galg te praten. Maar de producers van het programma merkten dat er iets aan de hand was en na de derde aflevering werd mij de toegang ontzegd. Dat versterkte het verhaal alleen maar. De Zwitsers hadden ontdekt wat ik van plan was.’
‘Het ging zo ver dat ook mijn ouders voor die firma bleken te werken. Dat is zo’n levensechte ervaring, een vertrouwensbreuk die in mijn hersenen genesteld zit. De band met mijn ouders is nog altijd niet volledig hersteld.’
Stijn: ‘Het is typisch dat er in zo’n situatie afstand ontstaat tussen mensen. De andere is niet betrokken bij wat jij ervaart. Die begrijpt er niets van. Omdat je geen gemeenschappelijk verhaal meer hebt, verlies je een verbondenheid. Als je dingen ziet en ervaart die niemand anders ervaart, dan raak je geïsoleerd.’
Sven: ‘Dan daalt er een grote eenzaamheid op je neer.’
Stijn: ‘Dat moet erg beangstigend zijn, zo alleen komen te staan. Dat maakt het heel lastig om een psychose te hebben.’
‘Door dat gebrek aan verbondenheid ontstaat er ook angst bij de omgeving. Mensen herkennen hun partner niet meer, ze begrijpen niet meer waar hun kind mee bezig is. Sommige zaken lijken bizar. Er ontstaat een crisisgevoel en de meesten willen ingrijpen om hun geliefde weer ‘normaal’ te maken. Maar iemand dwingen heeft een averechts effect. Die ziet dat als een extra teken dat er iets veranderd is. Zie je wel, ze behandelen me plots anders dan normaal. Je komt nog meer alleen te staan’
Sven: ‘Mij zijn ze met verschillende ambulances komen ophalen op de ring rond Leuven. Op dat moment kon ik inderdaad alleen maar denken: Ze hebben me te pakken, de Zwitsers.’
Psychose verwerken
Hoe kan de hulpverlening dat eerste contact wel tot een goed einde brengen?
Stijn: ‘Vaak loopt het fout, omdat dat eerste contact overkomt als een machtsontplooiing. Ze willen de persoon met een psychotische episode in bedwang houden. Maar hulpverleners moeten op een zachte manier proberen een connectie te vinden met die persoon.’
‘Ambulanciers en agenten houden bij een eerste confrontatie het best eerst fysiek afstand en zoeken met woorden een ingang. Zo kunnen ze een spoor proberen te openen voor andere hulpverleners die dan zorg kunnen bieden.’
‘Je raakt het vlotste uit een psychose dankzij goede ontmoetingen. Door mensen die jou en je associatieve ideeën respecteren. Te vaak zeggen hulpverleners: Maar wat je nu vertelt is niet waar. Dat heeft geen zin.’
‘Luister ernaar, maar voeg ook toe dat er nog iets anders is in de werkelijkheid. Praat over muziek en voetbal, over andere dingen die jullie wel delen. Zo kan er weer een connectie ontstaan.’
Sven: ‘Dat gaat traag. Ze hebben mij toen naar een instelling gebracht, maar ik was nog steeds intens bezig met mijn eigen verhaal. Ik bleef op mijn hoede. Als er een nieuwe verpleegkundige begon, vermoedde ik kwaad spel van de Zwitsers.’
‘Door therapie en de juiste dosis geneesmiddelen, begon ik stilaan te beseffen dat er iets gebeurd was. Ik was ook zo ontgoocheld in mezelf. Al mijn vrienden studeerden af en ik zat op mijn 21ste 2 jaar lang in een instelling. Daar voelt een korte tijd snel heel lang. Alsof je niets nog kunt inhalen. Weinig mensen kwamen me bezoeken. Dat versterkte het gevoel dat ik zo vreemd was.’
Hoe leg je iemand uit dat de werkelijkheid niet werkelijk is?
Stijn: ‘Zo’n genezingsproces is voor iedereen individueel. Een goede professionele begeleiding helpt je om wat afstand te nemen van de dwingende verbanden die je in een psychose hebt gelegd, zodat je tot rust kunt komen.’
‘Dat is een proces, waarbij zorgverlener en patiënt op vlak van medicatie bijvoorbeeld samen de juiste dosis moeten zoeken. Antipsychotica mogen geen zombie van je maken, maar kunnen helpen om jezelf niet meer te verliezen in allerlei wilde gedachten.’Als je mensen met een psychose aanspreekt op hun sterktes, dan nodig je hen uit om hun plek weer in te nemen in de samenlevingStijn Vanheule
‘Die begeleiding draait daarnaast rond die positieve ontmoetingen, zoals een psychiater die je op weg helpt om weer aarding te vinden in je omgeving. Iedereen heeft sterktes, ook mensen met een psychose. Als je mensen daarop aanspreekt, dan nodig je hen uit om hun plek weer in te nemen in de samenleving zonder dat het altijd over die psychose hoeft te gaan.’
Sven: ‘De psycho-analist wist dat ik tuin- en landschapsarchitectuur aan het studeren was. Hij stelde me voor om het binnentuintje waar ik elke dag op uitkeek aan te pakken. Dat was toen gewoon een saai stukje gras. Hij voegde er wel aan toe dat ik dat niet als tuinarchitect moest bekijken, maar met de bagage die ik ondertussen had opgedaan. Mijn psychose.’
‘Tijdens die gesprekken, onder andere over die bagage, begreep ik meer en meer wat een psychose inhield. Dat die niet zomaar ontstaan is, maar door mijn ongewone thuissituatie. Op die manier verweef ik die werkelijkheid terug met de mijne.’
‘In dat tuintje liet ik ook 2 werkelijkheden samenkomen. Ik wilde eerst dat plekje kennen. Heel nauwgezet ging ik meten met een vouwmeter van 2 meter. Dat was mijn universum, regels die ik begreep en waar ik terug vat op kreeg.’
‘Maar ik keek er wel met nieuwe ogen naar. Vroeger zou ik een vierkantje afgemeten hebben en dat vervolgens ergens anders gekopieerd. Maar voor mij was dat intussen een bijzondere plek, en dat wilde ik ook aan andere laten zien.’
Stijn: ‘Een psychose kom je enerzijds te boven door te begrijpen wat je psychologisch evenwicht verstoorde, en daarbij ook te accepteren dat je bepaalde dingen wel en niet snapt, net zoals iedereen trouwens. Anderzijds door aan de slag te gaan met je nieuwe perspectief, met dat creatief potentieel.’
Kracht en kwetsbaarheid
Hoe ga je aan de slag met dat nieuwe perspectief?
Stijn: ‘Je kunt de associatieve manier van denken uit een psychose ook omzetten in creativiteit en iets nieuws uitdenken. Ook een kunstenaar werkt zo. Die verwondert zich over een detail en gaat daarmee aan de slag in een toneelstuk, muziek of een kunstwerk.’Door je nieuwe perspectief kun je voor anderen een meerwaarde zijnSven unik-id
‘Door iets te creëren schep je weer verbondenheid met anderen. Op Sint-Lodewijk zetten de leerkrachten de installatie van Sven in op kantelpunten. Bij de start van een nieuw schooljaar, maar ook bij het overlijden van een collega.’
‘Dat zijn momenten waarop je oude verhaal niet meer werkt. Op dat moment zijn we geraakt in ons mens-zijn en kunnen de creatieve verbanden uit kunst helpen. Omdat dat een vorm is die iedereen toelaat zelf een verhaal te vertellen.’
Sven: ‘Als je een psychose hebt gehad, krijg je een vorm van vrijheid. Het is een deel van jezelf geworden, waarmee je ook voor anderen een meerwaarde kunt zijn. Dat is heel bijzonder.’
Stijn: ‘De persoon met een psychose beseft dat die mee betekenis kan geven in het leven van anderen. Dat helpt om een zinvolle plek te vinden in de samenleving.’
Kan iedereen een psychose krijgen?
Stijn: ‘Iedereen heeft een gevoeligheid onder extreme stress. De ene zal depressief worden, de andere zal drinken. Sommigen zullen de werkelijkheid anders beleven.’
‘Als er iemand bevreemdt van de werkelijkheid, is er altijd een trigger. Maar we kunnen die niet voorspellen. We kunnen dat enkel achteraf begrijpen. Soms is dat een negatieve trigger, maar soms ook een positieve.’
‘Ik ken bijvoorbeeld het verhaal van iemand die met vlag en wimpel is afgestudeerd in de rechten, maar een psychotische episode krijgt als die in de rechtbank moet gaan staan.’
‘Het feit dat een mens zichzelf kan verliezen, toont dat wij niet samenvallen met de werkelijkheid. Een dier reageert instinctief. Die denkt niet na over een boom, die is er gewoon.’
Sven: ‘Een vogel mijmert niet.’
Stijn: ‘Terwijl ik kan zien dat de boom droge takken heeft en misschien wel aan het sterven is, maar ook dat het zalig moet geweest zijn om er deze zomer onder te zitten. Wij gebruiken zulke gedachten om de wereld en onszelf een plek te geven. Dat is het creatieve potentieel van de mens. Dat is onze kracht en onze kwetsbaarheid.’
Sven: ‘Dat kun je ook bewonderen.’
Stijn: ‘Als je zoiets met een zekere verwondering kunt bekijken, kun je er meer zijn voor iemand. Zo heeft die persoon niet het gevoel dat die de enige is die het niet begrijpt. Dan kun je er met 2 verwonderd naar kijken.’
Stijn Vanheule is professor klinische psychologie en psychoanalyse aan Universiteit Gent en bestuurder van PsychoseNet België. Zijn boek Waarom een psychose niet zo gek is. Het verhaal achter hoop en herstel is verschenen bij LannooCampus en zowel online als in de boekhandel te verkrijgen.
